Κατά το χρονικό σημείο που ο Άγιος Φανούριος αναλαμβάνει το “τάμα”, ξεδιπλώνεται μια ευχή σε μορφή φανουρόπιτας. Μέσω του “Άγιε μου Φανούριε, φανέρωσέ μου το…” διαμορφώνεται μια υπόσχεση: η δημιουργία μιας φανουρόπιτας για μια ευχή. Αυτή η απλή ανταλλαγή, που περιλαμβάνει τη φανουρόπιτα και την ευχή, αποκτά νέο νόημα ως πύλη προσδοκιών. Ο Άγιος Φανούριος αναδεικνύεται ως μεσίτης των μυστηρίων που κρύβονται πίσω από τις επιθυμίες μας. Η ευχή, που ακούγεται σε όλο το πλαίσιο της φανουρόπιτας μας τη δυνατότητα αποκάλυψης του αδιερεύνητου. Κατά βάθος, η ευχή της φανουρόπιτας γίνεται γέφυρα προς την ανακάλυψη χαμένων αντικειμένων, ξεχασμένων προσώπων, νέων ευκαιριών, ακόμη και του έρωτα.
Η φανουρόπιτα αποτελείται από μόλις 7 ή 9 συστατικά. Λάδι, ζάχαρη, κρασί, πορτοκάλι, σόδα, κανέλα και γαρίφαλο, αυτά τα 7 στοιχεία συνθέτουν τον πυρήνα της φανουρόπιτας, μέσα από τα οποία ο Άγιος Φανούριος διακρίνει και φωτίζει τις ευχές μας. Με την προσθήκη σταφίδων και ξηρών καρπών, τα συστατικά ανεβαίνουν σε 9, ανοίγοντας τον δρόμο για περαιτέρω θαύματα που μπορεί να επιφέρει ο Άγιος Φανούριος. Προεκτείνοντας την έννοια του 7, που συμβολίζει τα μυστήρια της εκκλησίας, των 7 ημερών της δημιουργίας και των 9 τάγματα αγγέλων, ο Άγιος Φανούριος προσφέρει ένα πλαίσιο πλούσιο σημασίας. Μέσα από αυτές τις παραδόσεις, η φανουρόπιτα αντλεί την ιδιομορφία της. Παραμένει πάντα νηστίσιμη, καθώς αποποιείται των αυγών και των ζωικών λιπών. Μόνο μ’ αυτόν τον τρόπο, μπορεί να αποκτήσει την αίγλη που είναι απαραίτητη για να επιτύχει το “τάμα”, εκείνο το μαγικό χαρακτηριστικό που μπορεί να αναγεί την ευχή της φανουρόπιτας σε πραγματικότητα. Έτσι, οι παραδόσεις διηγούν την ιστορία του Άγιου Φανούριου μέσα από τη φιλοσοφία και την ειδική σημασία της φανουρόπιτας.
Για τον Άγιο Φανούριο και τη φανουρόπιτα ο λαός μας λέει πολλά
Ο Άγιος Φανούριος αποκαλύπτει με τη βοήθεια της φανουρόπιτας τα “κλεμμένα και χαμένα πράγματα”. Σε άλλη εκδοχή, η τακτοποίηση της φανουρόπιτας “φωτίζει” την οδό και αποκαλύπτει τη σωστή κατεύθυνση. Το γεγονός ότι απεικονίζεται με κερί που φωτίζει τον δρόμο αντανακλά την ιδέα της καθοδήγησης. Στην Κύπρο, την Κρήτη και αλλού, η ευχή της φανουρόπιτας επικεντρώνεται στις ανύπαντρες γυναίκες, ανακαλύπτοντας για αυτές τον κατάλληλο σύντροφο. Στη Φλώρινα, το σύμβολο αυτό εκφράζεται με το να κοιμούνται οι ανύπαντρες με ένα κομμάτι φανουρόπιτας κοντά τους, ελπίζοντας σε ένα “ονειρεμένο” μέλλον. Αν και αυτές οι πρακτικές μπορεί να φαίνονται σήμερα περιοριστικές, πρέπει να θυμόμαστε ότι αντανακλούν την πνευματικότητα και τις αξίες μιας άλλης εποχής.
“Όσοι επικαλούνται τον Άγιο Φανούριον […] λέγουν: Θεός σχωρέσ’ τη μητέρα του Αγίου Φανουρίου. Θεός σχωρέσ’ την.” Αυτά μας λέει ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης για τη φανουρόπιτα, στο διήγημά «Γουτού Γουπατού», αναφερόμενος στη Σκιάθο των αρχών ταυ 20ου αιώνα.
Ο Άγιος Φανούριος εστιάζει στην ψυχή της μητέρας του όταν μοιράζεται τη φανουρόπιτα, λέγοντας “Πάρτε να σ’χωρέστε”. Υπάρχουν πολλές παραλλαγές της συνταγής για τη φανουρόπιτα, και πολλές παράλληλες ιστορίες για την μητέρα του Άγιου Φανούριου. Κατά μία εκδοχή, ο Άγιος Φανούριος χρησιμοποιεί τη φανουρόπιτα για να συγχωρήσει μια μητέρα που ήταν σκληρή με αυτόν και με τους αδύναμους και φτωχούς. Σε άλλο μέρος της Ελλάδας, υπάρχει η παράδοση που λέει ότι η μητέρα του Άγιου ήταν ειδωλολάτρισσα και αρνήθηκε τον Χριστιανισμό. Σύμφωνα με μία σκοτεινή εκδοχή που είναι διαδεδομένη στη Ρόδο, η μητέρα του, αν δεν εκδιδόταν, ήταν σίγουρα “ελευθερίων ηθών”.
Σήμερα, ο Άγιος Φανούριος σχετίζεται κυρίως με τη φανουρόπιτα και την ευχή που φέρνει. Χάρη στην ετυμολογία ή την παρετυμολογία του ονόματος, καθώς και στην ευχή του, ο Άγιος Φανούριος, με μια φανουρόπιτα, μας “φανερώνει”. Ωστόσο, μέχρι τον 14ο αιώνα, ήταν ένας Άγιος που δεν είχε γνωρίσει μεγάλη δημοτικότητα. Η ανακάλυψη ενός μισογκρεμισμένου ναού κατά την αναστήλωση των τειχών της πόλης της Ρόδου ήταν αυτή που έδωσε μια νέα ζωή στον Άγιο. Σε αυτόν τον ναό ανακαλύφθηκε μια παλιά εικόνα, η πιο καλοδιατηρημένη εκ των άλλων, που απεικόνιζε έναν Άγιο με ρωμαϊκά στρατιωτικά ρούχα, κρατώντας κερί και Σταυρό. Το όνομα “Άγιος Φανούριος” δόθηκε από τον Μητροπολίτη Ρόδου Νείλο, ενώ ο Άγιος ανακηρύχθηκε πολιούχος της Ρόδου.
Από τότε, ο Άγιος Φανούριος λατρεύεται και η λατρεία του εξαπλώνεται, μαζί με τη φανουρόπιτα, κυρίως στην Κρήτη και την Κύπρο. Η ιδιαίτερη αγάπη των Κρητικών για τον Άγιο Φανούριο αντανακλάται στον θρύλο ότι σώθηκε τρεις ιερείς από πειρατές με ένα θαύμα. Επίσης, στην Κύπρο, η σπηλιά του Αγίου Φανουρίου στον Άγιο Γεώργιο Κερύνειας αντιπροσωπεύει μια ιδιαίτερη λατρεία. Τα ιστορικά δεδομένα αντλούνται από διάφορες πηγές, όπως ελληνικοί κώδικες, λειτουργικά βιβλία και τοιχογραφίες.
Ο Άγιος Φανούριος και η φτωχική φανουρόπιτα έχουν, λοιπόν, μια πλούσια ιστορία. Σήμερα, αναπαριστούν ένα σύμβολο που συνδυάζει θρησκευτική πίστη, παράδοση και γαστρονομική απόλαυση.
Ο Άγιος Φανούριος και η φανουρόπιτα, με τις πολλές παραλλαγές τους στην Ελλάδα, αντιπροσωπεύουν ένα πλούσιο διακοσμημένο τμήμα της πολιτιστικής κληρονομιάς μας. Είναι περισσότερο από απλά φαγητό – είναι ένας τρόπος να συνδεθούμε με το παρελθόν, να μάθουμε από τις παραδόσεις και να αφεθούμε στην αίσθηση της αθώας μαγείας που ζωντανεύει από αυτές.